Πολιτισμός, γενεσιουργός αιτία της δημοκρατίας

  Γράφει ο Νίκος Ζυγογιάννης

Ποια είναι η σχέση δημοκρατίας πολιτισμού; Η κατάσταση του πολιτισμού έχει αποτελεσματική επίδραση στη γένεση και ισχυροποίηση της δημοκρατίας ή η δημοκρατία είναι στοιχείο του πολιτισμού; Για τον Άγγελο Τερζάκη “δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός του πολιτισμού”.

Ο πολιτισμός (όρος που εισήχθηκε στα ελληνικά γράμματα το 18ο αιώνα από τον Κοραή), σύμφωνα με τη δήλωση της Mondiacult, της παγκόσμιας συνόδου για την πολιτιστική πολιτική που διοργανώθηκε στο Μεξικό (1982 με συμμετέχοντες 126 μέλη από τα 158 κράτη μέλη της UNESCO ) “είναι το σύνολο των πνευματικών, υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών στοιχείων
που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία ή κοινωνική ομάδα (γράμματα, τέχνες, τρόπος ζωής, βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, σύστημα αξιών, πολιτιστική κληρονομιά, παραδόσεις, δόγματα).

Ο χαρακτήρας του πολιτισμού είναι αποτέλεσμα της ποιότητας των επιτευγμάτων του. Τέσσερα είναι τα κριτήρια για την αξιολόγηση ενός πολιτισμού και τη μέτρηση της πολιτισμικής ανάπτυξης:

α) η ικανότητα κατασκευής αντικειμένων με σκοπό την κάλυψη των φυσικών αδυναμιών του ανθρώπου. Στην εποχή μας η ικανότητα αυτή έχει τόσο διευρυνθεί , ώστε δόθηκε στο δυτικό πολιτισμό ο επιθετικός προσδιορισμός “μηχανοκρατικός”.

β) Η έκταση της γνώσης από την ιστορική πορεία του ανθρώπου με την οποία μπορεί να αντιμετωπίσει οποιοδήποτε πρόβλημα θέτει το παρόν και να προβλέψει οποιοδήποτε πρόβλημα θα προκύψει στο μέλλον.

γ) Η δημιουργία ενός συστήματος αξιών που θα διέπουν τον τρόπο ζωής.

δ) Η έκταση και ο βαθμός της κοινωνικής οργάνωσης. Από την οικογένεια, ο άνθρωπος πέρασε στην ομάδα, για να αντιμετωπίσει εξωτερικούς κινδύνους και να βρίσκει τροφή. Από την ομάδα, δημιουργείται ο οικισμός, ενώ με την εμφάνιση του “αρχηγού”, η πρώτη κοινωνική οργάνωση, η κοινότητα, το κράτος. Έτσι θα προκύψει η κρατική εξουσία, που διαθέτει τα μέσα παραγωγής και επομένως τη δύναμη να επιβάλλει τη θέλησή της στα μέλη της κοινωνίας. Όταν οι Έλληνες του 5ου αιώνα π.χ. κατάφεραν το κράτος-η εξουσία να ανήκει στο δήμο (το λαό), οργάνωσαν ένα νέο πολίτευμα για τη συμβίωση των μελών της κοινότητας, τη δημοκρατία.

Από πολιτική άποψη, η δημοκρατία στηρίζεται από τη μια στην υπακοή που οφείλει ο πολίτης στη θέληση του λαού και από την άλλη στην ανεμπόδιστη συμμετοχή του στη διαμόρφωση αυτής της θέλησης. Όταν ο πολίτης τηρεί τις δυο αυτές αρχές και αγωνίζεται γι' αυτές είναι δημοκρατικός πολίτης. Όμως, η δημοκρατία δεν είναι μόνο πολίτευμα. Είναι ιδέα. Γι' αυτό “προϋποθέτει πολλά πράγματα. Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως την δημοκρατική ιδέα, όταν έχεις πριν διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού” Πρέπει δηλαδή να ισχύσουν όλες οι προϋποθέσεις πολιτισμικής ανάπτυξης που θέσαμε παραπάνω και ο πολίτης να γίνει αποδέκτης των αγαθών του πολιτισμού.

Αρχικά, όταν πλατιές μάζες μετέχουν σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο βαθμό στα αγαθά που χρειάζονται για τον αγώνα της ζωής, τότε στην κοινωνία αυτή οι πολίτες αποφασίζουν και ψηφίζουν ελεύθερα. Αντίθετα, η εξαθλίωση τούς αναγκάζει να πουλούν την ψήφο τους έναντι ανταλλαγμάτων. Ακόμα, η άμβλυνση των διαφορών στο βιοτικό επίπεδο με την ισότητα οικονομικών ευκαιριών και τη θέσπιση ορισμένων ελαχίστων προτύπων διαβίωσης, εμποδίζει την εμφάνιση αντικοινωνικών φαινομένων με αποτέλεσμα την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών.

Δεύτερον, η απόκτηση γνώσεων οδηγεί στην πνευματική καλλιέργεια. Δε νοείται δημοκρατία χωρίς πνευματική καλλιέργεια. Είναι η προϋπόθεση για να συλλάβει κανείς την έννοια της δημοκρατίας και να την πραγματοποιήσει ως σχέση και με τον εαυτό του και με τους άλλους. Γιατί δημιουργεί το μηχανισμό της σκέψης που ελέγχει και ως ένα βαθμό διαλέγει ελεύθερα την πληροφορία. Έτσι ο πολίτης δε γίνεται θύμα των επιδέξιων δημαγωγών και δε μετατρέπεται σε ετερόνομο άτομο, αλλά παραμένει ελεύθερη προσωπικότητα, το θεμέλιο της δημοκρατίας.

Τρίτον, η δημιουργία του ηθικού κώδικα αξιών, όπου ο ανθρωπισμός αποτελεί υπέρτατη αξία και του πολιτισμού -αφού ο πολιτισμός θέτει ως επίκεντρό του την υλική και πνευματική προαγωγή του ανθρώπου-  και της δημοκρατίας -αφού ο εκπολιτισμός της ζωής αποτελεί πολιτικό αίτημα.  Με το ιδεώδες του ανθρωπισμού συμπορεύεται ένα σύστημα αξιών, όπως ο σεβασμός στην ανθρώπινη οντότητα,, -ανεξάρτητα από καταγωγή, φύλο, μόρφωση, χρώμα-, η ισότητα, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ομαδικότητα, η αλληλεγγύη.

Το τελευταίο κριτήριο για την αξιολόγηση της πολιτισμικής ανάπτυξης σχετίζεται με τον τρόπο πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης. Οι αρχές στις οποίες θα πρέπει να στηρίζεται η οργάνωση αυτή, για να αποτελεί πολιτισμικό επίτευγμα είναι οι δημοκρατικές αρχές:

-η συλλογική ωφέλεια να προηγηθεί ή να ταυτιστεί με την ατομική

-η πειθαρχία στην αρχή της πλειοψηφίας

-η ενεργητική συμμετοχή στο δημόσιο βίο

-ο σεβασμός στο νόμο όχι ως προϊόν καταπίεσης, αλλά ως προϊόν της θέλησης του ατόμου που προκύπτει από τη συναίσθηση ότι η κοινωνία του παρέχει τα μέσα και τις δυνατότητες να ικανοποιήσει τις προσδοκίες του και ότι η ικανότητα αυτή διατηρείται χάρη στο νόμο που οφείλει να σέβεται. “Για να γίνει ένας λαός άξιος της δημοκρατίας πρέπει πρώτα να πάψει να πιστεύει στο χωροφύλακα. Να μην τον κρίνει απαραίτητο σε κάθε του βήμα, επιτηρητή και παιδαγωγό” .

Συμπερασματικά, πολιτισμός και δημοκρατία είναι ομόκεντροι κύκλοι. Όταν ο πολιτισμός ανθεί σε όλες τις μορφές του, τότε και η δημοκρατία γίνεται ουσιαστική, γίνεται τρόπος ζωής, τον οποίο δεν μπορούν να εξασφαλίσουν μόνοι τους οι δημοκρατικοί θεσμοί. Γιατί η προϋπόθεση για τη βίωση της δημοκρατικότητας είναι η συμμετοχή του κάθε πολίτη στα πολιτισμικά αγαθά: υλικά-τεχνολογικά, αλλά κυρίως πνευματικά-ηθικά…

 ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΖΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ
Καθηγητής